آیه 16 سوره فتح

قُلْ لِلْمُخَلَّفِينَ مِنَ الْأَعْرابِ سَتُدْعَوْنَ إِلى‌ قَوْمٍ أُولِي بَأْسٍ شَدِيدٍ تُقاتِلُونَهُمْ أَوْ يُسْلِمُونَ فَإِنْ تُطِيعُوا يُؤْتِكُمُ اللَّهُ أَجْراً حَسَناً وَ إِنْ تَتَوَلَّوْا كَما تَوَلَّيْتُمْ مِنْ قَبْلُ يُعَذِّبْكُمْ عَذاباً أَلِيماً «16»

بعد از آن در ذم آنها و شناعت متخلفين فرمايد:

قُلْ لِلْمُخَلَّفِينَ مِنَ الْأَعْرابِ‌: بگو مر متخلفان از عربان باديه نشين، سَتُدْعَوْنَ إِلى‌ قَوْمٍ‌: زود باشد كه خوانده شويد به حرب گروهى كه، أُولِي بَأْسٍ شَدِيدٍ: خداوندان كارزارهاى سخت شجاعت و تهور تمام باشند، تُقاتِلُونَهُمْ‌: مقاتله كنيد با ايشان و بكشيد آنان را، أَوْ يُسْلِمُونَ‌: تا مسلمان شوند، يعنى ناچار است از وقوع يكى از اين دو. قول صحيح آنكه مراد به داعى در اين آيه حضرت رسالت صلّى اللّه عليه و آله است كه اعراب مذكوره را به غزوات شديده و قتال اقوام شجاع و قوى امر نمود مانند حنين و طائف و موته و تبوك و غير آنها. بعد از آن در ترغيب و ثبات آنها فرمايد: فَإِنْ تُطِيعُوا: پس اگر فرمانبردارى كنيد كسى را كه داعى شماست به جهاد كفار، و اجابت قول او نمائيد، يُؤْتِكُمُ اللَّهُ أَجْراً حَسَناً: بدهد خدا شما را مزدى نيكو كه غنيمت است در دنيا و درجه علياست در بهشت، وَ إِنْ تَتَوَلَّوْا: و اگر روى برگردانيد و پشت كنيد و قول او قبول ننمائيد، كَما تَوَلَّيْتُمْ مِنْ قَبْلُ‌: چنانچه پشت كرديد و قبول‌

جلد 12 - صفحه 156

ننموديد پيش از اين كه سفر حديبيه باشد، يُعَذِّبْكُمْ عَذاباً أَلِيماً: عذاب نمايد خدا شما را عذابى دردناك در دنيا و هم در آخرت.

«شأن نزول»: چون وعيد متخلفان را مسلمانان شنيدند، ترسان شده خدمت حضرت عرض كردند ما بواسطه عجز و ضعف و مرض از جهاد تخلف مى‌كنيم، آيا حال ما چه باشد؛ آيه شريفه نازل شد:

قُلْ لِلْمُخَلَّفِينَ مِنَ الْأَعْرابِ سَتُدْعَوْنَ إِلى‌ قَوْمٍ أُولِي بَأْسٍ شَدِيدٍ تُقاتِلُونَهُمْ أَوْ يُسْلِمُونَ فَإِنْ تُطِيعُوا يُؤْتِكُمُ اللَّهُ أَجْراً حَسَناً وَ إِنْ تَتَوَلَّوْا كَما تَوَلَّيْتُمْ مِنْ قَبْلُ يُعَذِّبْكُمْ عَذاباً أَلِيماً «16» لَيْسَ عَلَى الْأَعْمى‌ حَرَجٌ وَ لا عَلَى الْأَعْرَجِ حَرَجٌ وَ لا عَلَى الْمَرِيضِ حَرَجٌ وَ مَنْ يُطِعِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ يُدْخِلْهُ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ وَ مَنْ يَتَوَلَّ يُعَذِّبْهُ عَذاباً أَلِيماً «17» لَقَدْ رَضِيَ اللَّهُ عَنِ الْمُؤْمِنِينَ إِذْ يُبايِعُونَكَ تَحْتَ الشَّجَرَةِ فَعَلِمَ ما فِي قُلُوبِهِمْ فَأَنْزَلَ السَّكِينَةَ عَلَيْهِمْ وَ أَثابَهُمْ فَتْحاً قَرِيباً «18» وَ مَغانِمَ كَثِيرَةً يَأْخُذُونَها وَ كانَ اللَّهُ عَزِيزاً حَكِيماً «19» وَعَدَكُمُ اللَّهُ مَغانِمَ كَثِيرَةً تَأْخُذُونَها فَعَجَّلَ لَكُمْ هذِهِ وَ كَفَّ أَيْدِيَ النَّاسِ عَنْكُمْ وَ لِتَكُونَ آيَةً لِلْمُؤْمِنِينَ وَ يَهْدِيَكُمْ صِراطاً مُسْتَقِيماً «20»

ترجمه‌

بگو به بازماندگان از باديه نشينان زود باشد كه خوانده شويد بسوى گروهى صاحبان شجاعت و دليرى بسيار كه كارزار كنيد با آنها يا اسلام آورند پس اگر اطاعت كنيد ميدهد بشما خدا مزدى خوب و اگر روى بگردانيد همچنانكه روى گردانديد پيشتر عذاب كند شما را عذابى دردناك‌

نيست بر كور گناهى و نه بر لنگ گناهى و نه بر بيمار گناهى و هر كه اطاعت كند خدا و پيغمبرش را داخل ميكند او را در بهشتهائى كه ميرود از زير آنها نهرها و كسيكه روى گرداند عذاب كند او را عذابى دردناك‌

بتحقيق خوشنود شد خدا از مؤمنان وقتى كه بيعت ميكردند با تو در زير آن درخت پس دانست آنچه را كه در دلهاى ايشانست پس فرو فرستاد آرامش را بر ايشان و پاداش داد بآنان فتحى نزديك‌

و غنيمتهاى بسيار كه برگيرند آنرا و باشد خدا تواناى درست كردار

وعده داد بشما خدا غنيمتهاى بسيارى كه برگيريد آنها را پس زود مهيّا فرمود براى شما اين را و باز داشت دستهاى مردمانرا از شما و تا باشد آيتى براى مؤمنان و هدايت كند شما را

جلد 5 صفحه 28

براهى راست.

تفسير

خداوند متعال به پيغمبر خود دستور فرموده كه باعراب متخلّف مذكور در آيات سابقه بفرمايد اگر شما راست ميگوئيد و طالب جهاد در راه خدائيد من بعدا شما را دعوت ميكنم براى جنگ با قوميكه داراى شجاعت و شهامت فوق العاده باشند و بايد يكى از دو امر واقع شود جنگ شما يا اسلام آنها و بعضى يسلموا بدون نون قرائت نموده‌اند يعنى الى ان يسلموا و اشاره فرموده بقول خود كما تولّيتم من قبل به اعراض آنها از تبعيّت در واقعه حديبيّه كه مفصلا ذكر شده است و نفى فرموده مشقّت تكليف و گناه مخالفت آنرا از كور و لنگ و بيمار بعد از تهديد آنها بعذاب اليم در صورت تخلّف و تكرار فرموده ثواب اطاعت را براى تفصيل و عذاب مخالفت را براى تعميم و مقدّم داشته وعد را بر وعيد براى سبقت رحمت بر غضب و در بيان مراد از آن قوم اقوال مختلفه‌اى نقل شده كه حاجت بذكر آنها نيست و بيان فرموده قبول توبه اهل ايمانرا در بيعت رضوان كه سابقا ذكر شد و اشاره فرموده بقول خود فعلم ما في قلوبهم بنظر حقير بآنكه قبول توبه بعضى از آنها ظاهرى بوده چنانچه بيان شد و مراد از سكينه گذشت و فتح قريب و مغانم كثيره اشاره بجنگ خيبر است كه معروف بوفور غنائم در آن ميباشد و عزت و قدرت و قهر و غلبه خداوند معلوم و مطابقت افعالش با حكمت و مصلحت در تمام امور از صلح و جنگ و ردّ و قبول مسلّم است و خدا وعده داد بمسلمانان غنائم بسيارى را كه بتدريج تا روز قيامت از كفار بدست آنها ميرسد و تعجيل فرمود در وصول غنائم خيبر براى آنها و بازداشت ايادى كفّاريرا كه عازم بردن غنائم از دست ايشان بودند بغارت چون القاء رعب فرمود در دلهاى آنها كه منصرف شدند و اين وعده براى تشويق ايشان بجهاد بود و براى آنكه ظاهر شود صدق آن و معجزه باشد از پيغمبر براى اهل ايمان كه هر چه وعده داد از فتح و ظفر و عزت و غنيمت در موارد خاصّه و عامّه محقّق و هويدا گرديد و هدايت شوند بآنكه آنچه آورده است او از جانب خدا از ولايت امير المؤمنين و اولاد طاهرين او و غيرها حق محض و محض حق است و اميدوار و مطمئن باشند بصدق مواعيد خدا و پيغمبر

جلد 5 صفحه 29

نسبت بآخرت و نعيم بهشت در آتيه خودشان.

قُل‌ لِلمُخَلَّفِين‌َ مِن‌َ الأَعراب‌ِ سَتُدعَون‌َ إِلي‌ قَوم‌ٍ أُولِي‌ بَأس‌ٍ شَدِيدٍ تُقاتِلُونَهُم‌ أَو يُسلِمُون‌َ فَإِن‌ تُطِيعُوا يُؤتِكُم‌ُ اللّه‌ُ أَجراً حَسَناً وَ إِن‌ تَتَوَلَّوا كَما تَوَلَّيتُم‌ مِن‌ قَبل‌ُ يُعَذِّبكُم‌ عَذاباً أَلِيماً «16»

بفرما ‌به‌ اين‌هايي‌ ‌که‌ تخلف‌ كردند ‌از‌ اعراب‌ زود ‌باشد‌ ‌که‌ ‌شما‌ خوانده‌ شويد ‌براي‌ جهاد ‌با‌ كفار ‌که‌ صاحب‌ بأس‌ شديد هستند ‌با‌ ‌آنها‌ مقاتله‌ كنيد ‌ يا ‌ اسلام‌ بياورند ‌پس‌ ‌اگر‌ اطاعت‌ كنيد خداوند ‌از‌ تقصيرات‌ قبل‌ ‌شما‌ ميگذرد و بشما اجر نيكي‌ عطا ميكند و ‌اگر‌ باز مخالفت‌ كرديد و تولي‌ نموديد عذاب‌ ميكند ‌شما‌ ‌را‌ عذاب‌ اليم‌.

قُل‌ لِلمُخَلَّفِين‌َ مِن‌َ الأَعراب‌ِ همين‌هايي‌ ‌که‌ منافق‌ و ‌في‌ قلوبهم‌ مرض‌ بودند و قعود كردند و همراه‌ حضرت‌ نرفتند و معتذر شدند.

سَتُدعَون‌َ إِلي‌ قَوم‌ٍ أُولِي‌ بَأس‌ٍ شَدِيدٍ اختلاف‌ كردند مفسرين‌ ‌که‌ اينها كيانند حرب‌ هوازن‌ ‌است‌، ‌ يا ‌ ثقيف‌ ‌ يا ‌ حنين‌ ‌ يا ‌ طائف‌ ‌ يا ‌ تبوك‌، و بعضي‌ گفتند راجع‌ ببعد ‌رسول‌ ‌است‌ حرب‌ فارس‌ و روم‌ و صفين‌. اقول‌: ظاهر همان‌ حرب‌ زمان‌ نبي‌ ‌است‌.

تُقاتِلُونَهُم‌ أَو يُسلِمُون‌َ ‌اينکه‌ جمله‌ ‌هم‌ دلالت‌ دارد ‌بر‌ همان‌ زمان‌ نبي‌ (ص‌) زيرا كفار مقاتله‌ ميكردند ‌با‌ مسلمين‌ و مثل‌ فارس‌ و روم‌ مسلمين‌ ‌با‌ ‌آنها‌ مقاتله‌ ميكردند.

جلد 16 - صفحه 208

فَإِن‌ تُطِيعُوا و حاضر شديد ‌براي‌ جهاد و تائب‌ شديد ‌از‌ تولي‌ قبلي‌.

يُؤتِكُم‌ُ اللّه‌ُ أَجراً حَسَناً ‌هم‌ ‌در‌ دنيا سرفراز ميشويد و ‌هم‌ ‌در‌ آخرت‌ سعادتمند مي‌گرديد.

وَ إِن‌ تَتَوَلَّوا كَما تَوَلَّيتُم‌ مِن‌ قَبل‌ُ سستي‌ و تقاعد و تخلف‌ نموديد و بهمان‌ نفاق‌ و مرض‌ قلب‌ باقي‌ مانديد.

يُعَذِّبكُم‌ عَذاباً أَلِيماً ‌که‌ ميفرمايد: إِن‌َّ المُنافِقِين‌َ فِي‌ الدَّرك‌ِ الأَسفَل‌ِ مِن‌َ النّارِ.

سپس‌ خداوند بيان‌ ميفرمايد كساني‌ ‌که‌ معفو هستند ‌از‌ جهاد:

]

(آیه 16)- در ادامه همین بحث و گفتگو با متخلفان «حدیبیه» آیه شریفه پیشنهادی به آنها کرده، و راه بازگشت را به روی آنها چنین می‌گشاید و می‌فرماید:

«به متخلفان از اعراب (بادیه نشین) بگو: به زودی از شما دعوت می‌شود که به سوی قومی نیرومند و جنگجو بروید، و با آنها پیکار کنید تا اسلام بیاورند» (قُلْ لِلْمُخَلَّفِینَ مِنَ الْأَعْرابِ سَتُدْعَوْنَ إِلی قَوْمٍ أُولِی بَأْسٍ شَدِیدٍ تُقاتِلُونَهُمْ أَوْ یُسْلِمُونَ).

«پس اگر اطاعت کنید خداوند پاداش نیکی به شما می‌دهد، و اگر سرپیچی کنید- همانگونه که در گذشته نیز سر پیچی کردید- خداوند شما را با عذاب

ج4، ص477

دردناکی کیفر می‌دهد» (فَإِنْ تُطِیعُوا یُؤْتِکُمُ اللَّهُ أَجْراً حَسَناً وَ إِنْ تَتَوَلَّوْا کَما تَوَلَّیْتُمْ مِنْ قَبْلُ یُعَذِّبْکُمْ عَذاباً أَلِیماً).

باید امتحان صداقت خود را در میدان سخت و سهمگین دیگری بدهید، و گر نه از میدانهای سخت اجتناب کردن، و در میدانهای راحت و پر غنیمت شرکت نمودن به هیچ وجه ممکن نیست.

این قوم جنگجو و پر قدرت که در این آیه به آنها اشاره کرده چه جمعیتی بودند؟

جمله «تُقاتِلُونَهُمْ أَوْ یُسْلِمُونَ» (با آنها پیکار کنید تا اسلام بیاورند) دلیل بر این است که اهل کتاب نبودند، زیرا آنها را مجبور به پذیرش اسلام نمی‌کنند، بلکه مخیر میان اسلام آوردن یا پذیرش شرائط اهل ذمه و همزیستی مسالمت آمیز با مسلمانان و پرداخت جزیه می‌کنند، تنها مشرکان و بت پرستان هستند که چیزی جز اسلام از آنان پذیرفته نمی‌شود، زیرا اسلام بت‌پرستی را به عنوان یک «دین» نمی‌شناسد، و اجبار در ترک بت پرستی جایز است.

و با توجه به این که در عصر پیامبر صلّی اللّه علیه و اله بعد از ماجرای حدیبیه غزوه مهمی با مشرکان جز «فتح مکه» و غزوه «حنین» وجود نداشت، آیه فوق می‌تواند اشاره به آنها باشد، مخصوصا غزوه حنین که مردان جنگجوی سخت کوشی از طایفه هوازن و بنی سعد در آن شرکت داشتند.